Koloniale sporen in de klimaatcrisis
Eerder schreven we over de sporen van het koloniale verleden in ons werk, bijvoorbeeld over de manier waarop economische ongelijkheid in stand wordt gehouden. Die sporen zijn ook terug te vinden in andere thema's waar wij op werken, zoals de klimaatcrisis.
Koloniale geschiedenis
Jarenlang reisden Europeanen naar landen die voor hen nog ‘onontdekt’ waren. Eenmaal aangekomen troffen ze veel waardevolle en zeldzame grondstoffen aan. Terwijl de Europese landen bouwden aan hun imperium en steeds rijker werden, werden de oorspronkelijke inwoners van de kolonies onderdrukt en begon de uitbuiting van het land.
Op enorme plantages werden winstgevende gewassen als katoen, koffie en cacao verbouwd die naar Europa werden verscheept en waarmee grof geld werd verdiend. De oorspronkelijke bewoners werden tot slaaf gemaakt, onderdrukt, verscheept, uitgebuit en vernederd. Dit werd goedgepraat door gedachten die leunen op racisme. De witte man was superieur, de oorspronkelijke bewoners waren lui en minderwaardig, konden worden overheerst en uitgebuit. Dit gebeurde niet per se direct, maar dit superieure gevoel heeft veel koloniaal geweld wel ‘mogelijk’ gemaakt. Maar naast de sporen in onze samenleving van dit verschrikkelijke gedeelde verleden, kunnen we ook duidelijk de sporen terugzien in de huidige klimaatcrisis.
De sporen in het heden
De koloniale logica van uitbuiting en discriminatie is helaas niet iets van het verleden, het is nog steeds aanwezig. Sterker nog: de wereldeconomie van vandaag drijft erop. Op verschillende plekken in de wereld worden natuurgebieden en hun bronnen vernietigd en uitgebuit voor financieel gewin. De inheemse volkeren die in die gebieden wonen worden vaak onderdrukt, ontheemd of mogen niet meedenken met beslissingen die invloed hebben op hun leefgebied en het klimaat.
Dit heeft grote gevolgen voor het klimaat, want volgens de VN wordt wereldwijd 80% van de biodiversiteit beschermd door inheemse volkeren, terwijl zij slechts 5% van de totale wereldbevolking omvatten. Kortom, een hele kleine groep mensen beschermt een heel groot onderdeel van ons ecosysteem. En deze mensen spelen een heel belangrijke rol in de strijd voor klimaatrechtvaardigheid en een leefbare wereld voor ons allemaal.
Een van die klimaatactivisten is Pavel Martiarena. Hij is opgegroeid in het regenwoud in Peru en is nog steeds sterk verbonden met zijn wortels. Hij strijdt dan ook vanuit liefde: voor het klimaat en tegen de uitbuiting van het Amazonegebied.
Die uitbuiting is zowel slecht voor de natuur als voor de mensen die er wonen. Het heeft geen zin om het regenwoud te beschermen, als we niet de rechten kunnen garanderen van de oorspronkelijke bewoners. Dus ik strijd voor beide.
- Pavel Martiarena
Daarnaast is hij ook fotograaf.
In het Amazonegebied wordt ieder jaar ontzettend veel bos gekapt om plaats te maken voor landbouwgrond waarop goedkope soja wordt verbouwd. Die soja wordt vooral gebruikt als voer voor de vlees- en zuivelindustrie. Zo is Nederland zowel de grootste soja-importeur (maar liefst 4,2 miljard kilogram, waarvan 52% uit Brazilië) als de grootste vleesexporteur van Europa. Dit heeft gevolgen voor de mensen en dieren die er wonen, maar ook voor de natuur. Mensen van inheemse bevolkingsgroepen weten hoe ze om moeten gaan met het land, en welke gewassen het beste waar en wanneer verbouwd kunnen worden. En dat kunnen ze het beste doen met inheemse zaden. Maar daarvoor is het belangrijk dat zij landrechten behouden over hun eigen land.
In Liberia werden bijvoorbeeld grootschalige plantages aangelegd voor onder meer palmolie zonder de rechten van de inwoners te garanderen. Bulkgewassen als soja en palmolie worden verscheept naar onder andere Europa, waar ze worden verwerkt tot etenswaren en luxeartikelen die wij kopen in onze supermarkten en warenhuizen. De kosten, in de vorm van uitbuiting, vervuiling, watertekorten en biodiversiteitsverlies komen voor rekening van de bevolking. De enorme winsten verdwijnen in diepe zakken van machtige bedrijven. Voedselgigant Cargill tikte bijvoorbeeld in 2022 een slordige 6,6 miljard dollar winst aan.
Maar niet alleen in de Amazone wordt de natuur kapot gemaakt voor grondstoffen. Ook in Congo, waar de mijnbouw voor koper desastreuze gevolgen heeft voor de Congolese bevolking en de natuur. Die mijnbouw is levensgevaarlijk voor de mensen daar, maar is flink toegenomen sinds de vraag naar batterijen voor bijvoorbeeld elektrische auto’s, smartphones en laptops in rijke landen enorm is gestegen. Onze duurzame energietransitie is kwalijk voor de mensen in Congo, het feit dat we dergelijke uitbuiting toestaan rust op kapitalistische en neokoloniale ideeën. Het heeft niets te maken met klimaatrechtvaardigheid.
Het vermeende ‘recht’ op natuurvernietiging en mensenrechtenschendingen komt waarschijnlijk nog het best tot uitdrukking in de winning van fossiele brandstoffen. Terwijl de klimaatcrisis steeds groter wordt claimen machtige fossiele bedrijven dat ze ‘mogen’ blijven boren naar olie en gas. De economische belangen van de fossiele industrie zijn groot, de sector verdiende de afgelopen 50 jaar zo’n 3 miljard dollar per dag met het boren naar gas en olie. Maar deze industrie is ook een grondoorzaak van vele oorlogen en leed, onder andere in verschillende landen in het Midden-Oosten. De VN maakte in 2019 in een rapport schattingen van de hoeveelheden olie en gas die aanwezig zijn in Gaza en waarschuwde voor mogelijke conflicten hierover:
‘Ze kunnen ook een bron zijn van extra conflicten en geweld als individuele partijen deze hulpbronnen exploiteren zonder rekening te houden met het eerlijke aandeel van anderen. Wat een bron van rijkdom en mogelijkheden zou kunnen zijn, kan rampzalig blijken als deze gemeenschappelijke hulpbron individueel en exclusief wordt geëxploiteerd, zonder voldoende rekening te houden met internationale wetten en normen.’
In Uganda zijn de desastreuze gevolgen van klimaatverandering ook al jaren voelbaar, waardoor klimaatactivisten als Hilda Flavia Nakabuye er al op jonge leeftijd uit noodzaak strijden voor klimaatrechtvaardigheid.
Activisme is voor mij geen keuze. Het is een dagelijkse strijd. Maar ik sta op voor mijn land en eis klimaatrechtvaardigheid.
- Hilda Flavia Nakabuye
Oorlog en het klimaat
We kunnen stellen dat de oorsprong van huidige oorlogen wortels hebben in ons koloniaal verleden en leunen op neokoloniaal denken. Namelijk de overtuiging dat rijke machthebbers ‘recht’ hebben op waardevolle grondstoffen of stukken land. Of het nou gaat om vruchtbare grond of fossiele brandstoffen, de strijd is immens. De gewelddadige strijd om grondstoffen als olie, goud en koper vernietigen mens én natuur.
Op verschillende plekken in de wereld worden mensen verdreven van hun land, raken ontheemd of worden zelfs vermoord. In veel gevallen worden bevolkingsgroepen uitgemaakt als gewelddadig, puur omdat zij zich verzetten. Wereldwijd worden inheemse volkeren hun landrechten of toegang tot natuurlijke bronnen ontnomen. Zo hebben bijvoorbeeld Palestijnse bewoners van de Westelijke Jordaanoever beperkte toegang tot hun natuurlijke hulpbronnen (bijvoorbeeld water) en lijden ze onder de constante dreiging van landroof door illegale Israëlische nederzettingen.
In Gaza is bijvoorbeeld ook duidelijk te zien hoe conflict, bezetting en onderdrukking zorgen voor een oneerlijke positie in de klimaatcrisis. De bewoners van Gaza leven al sinds 2007 onder een illegale blokkade en zijn al jaren enorm beperkt in de toegang tot de juiste goederen of het nodige land voor landbouw. Iedereen, maar zeker ook kleine boeren in de olijf- en druivensector in Gaza worden hiermee ernstig belemmerd in hun economische vooruitzichten. Onderzoek uit 2020 liet al zien dat zij werden verhinderd om zich te weren tegen de gevolgen van klimaatverandering. In het onderzoek is ook speciale aandacht voor vrouwen, die vanwege genderongelijkheid het hardst worden getroffen door zowel conflict als de klimaatcrisis.
Zaden en verstoring ecosystemen en balans
Klimaatverandering en de verstoring van ecosystemen zitten eigenlijk in een vicieuze cirkel, beiden versterken elkaar namelijk. Door verstoorde ecosystemen neemt klimaatverandering harder toe. En door de gevolgen van klimaatverandering, bijvoorbeeld droogte of juist hevige regenval, mislukken veel oogsten en sterven veel dieren. Die verstoorde ecosystemen bevatten deels ook koloniale sporen, zo waren het de koloniale machten die besloten dat er andere gewassen geplant moesten worden. Of juist heel veel van een bepaald soort, bijvoorbeeld koffie, om voor een zo laag mogelijke prijs op te kopen en te verschepen naar Europese landen. En daar met hoge marges door te verkopen.
Om dat te herstellen werken we bij Oxfam Novib onder andere met boeren in Uganda, om de weerbaarheid tegen klimaatverandering te verhogen. Op landbouwscholen wordt zowel wetenschappelijke kennis, als kennis uit de gemeenschap over inheemse zaden gecombineerd. De inheemse zaden zijn van planten die bijna verloren waren gegaan, maar in de essentie vaak beter bestand zijn tegen klimaatverandering dan de zaden die de boeren op de zadenmarkt kunnen krijgen. Boeren planten op deze manier verschillende zaden en vergroten hun kans op een betere oogst, met meer gewassen en inkomsten als gevolg.
Klimaatrechtvaardigheid, solidariteit en dekolonisatie
Kortom, de strijd voor een duurzame en leefbare wereld voor iedereen kan alleen slagen wanneer we het probleem ook mondiaal aanpakken. En daar komen klimaatrechtvaardigheid en solidariteit bij kijken. Want rijke en industriële landen hebben niet alleen historisch gezien aanzienlijk meer bijgedragen aan klimaatverandering, ze zijn nu ook nog steeds grote vervuilers. Terwijl de minst vervuilende landen nu het hardst worden getroffen. En deze zelfde landen hebben daarnaast ook veel minder financiële middelen dan landen in het mondiale noorden om zich te weren tegen de gevolgen van klimaatverandering.
Onderzoek toont dat rijke landen elk jaar zo’n 2,2 biljoen dollar onttrekken uit landen in het globale zuiden. De 100 miljard dollar aan klimaatcompensatie die rijke landen hebben toegezegd is slechts 0,004% van het bedrag dat op jaarlijkse basis wordt onttrokken. Bovendien: voor echte klimaatrechtvaardigheid moeten we af van het idee dat de oplossingen vanuit rijke en geïndustrialiseerde landen moeten komen. Want alleen met veerkrachtige, stabiele ecosystemen kunnen we ons weren tegen de gevolgen van klimaatverandering. En de kennis over hoe de natuur gezond te houden ligt toch echt vooral bij de oorspronkelijke en huidige bewoners, die er zelf wonen.
Het is daarom essentieel om de geschiedenis in gedachte te houden wanneer we de problemen van vandaag proberen op te lossen. Want alleen als we leren van die verhoudingen en patronen, kunnen we daadwerkelijk samen werken aan een oplossing die eerlijk is voor iedereen. Een oplossing die echt duurzaam is. Daarom is het belangrijk om stil te staan bij het onrecht dat in de oorsprong van klimaatverandering zit én wordt versterkt door de gevolgen ervan.
Want de klimaatcrisis is niet een probleem van de toekomst. De verschrikkelijke gevolgen zijn al jaren aan de gang. Wij, hier in Europa, voelen de gevolgen ook al licht, maar mensen in veel landen in het globale zuiden worden hard geraakt door aanhoudende droogte of overstromingen. Miljoenen mensen zijn hun huis kwijtgeraakt, staan oog in oog met extreme honger, of overlijden zelfs door de gevolgen van klimaatverandering. Sterfte als gevolg van klimaatverandering lag in het globale zuiden tussen 2010 en 2020 vijftien keer hoger dan in de rijkere delen van de wereld.
Dat juist voormalige gekoloniseerde landen hard worden getroffen heeft niets te maken met een inherente kwetsbaarheid. Het is het gevolg van bedrijven en investeerders die met steun van overheden kwetsbare ecosystemen totaal hebben vernietigd, puur voor kortetermijnwinsten en eigen belang. Mensen van kleur worden systemisch harder geraakt, ook door de klimaatcrisis. Hun stem en actieve bijdrage is daarom zeer belangrijk in de klimaatbeweging.
Een eind aan de klimaatcrisis is daarom niet mogelijk zonder dekolonisatie. Want ook dat is klimaatrechtvaardigheid.
