Europese ‘antiwegkijkwet’: mijlpaal of niet? “Met één wet is niet alles opgelost”
Een grote stap in de juiste richting: de ‘antiwegkijkwet’ die onlangs is aangenomen door het Europees Parlement moet ervoor zorgen dat bedrijven verantwoordelijkheid nemen voor de schade die ze toebrengen aan mens en milieu. Wie hebben er wat aan deze wet? En is het een mijlpaal, of valt het tegen? Eline Achterberg, expert mensenrechten & bedrijfsleven bij Oxfam Novib, legt uit.
Waarom en voor wie is deze ‘Corporate Sustainable Due Diligence Directive’ (CSDDD) – ofwel ‘antiwegkijkwet’ - belangrijk?
“Deze wet verplicht bedrijven om na te gaan of mensenrechten in hun toeleveringsketens worden gewaarborgd én verplicht hen om stappen te zetten als dit niet gebeurt. Bovendien moeten bedrijven een klimaatplan opstellen en uitvoeren om hun uitstoot terug te dringen in lijn met internationale afspraken.
"Vandaar ‘antiwegkijkwet’: de grootste bedrijven in de Europese Unie kunnen niet langer wegkijken van misstanden als uitbuiting, vervuiling, slechte werkomstandigheden en te lage lonen en moeten hun verantwoordelijkheid nemen. Daarmee moet deze wet de werknemers en boeren beschermen die onze producten maken. Mensen wiens rechten toch worden geschonden, kunnen dankzij deze wet bedrijven aansprakelijk stellen, bijvoorbeeld door het bedrijf in Europa aan te klagen.”
Is deze wet een mijlpaal op het gebied van Internationaal Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (IMVO, de Nederlandse equivalent van CSDDD), of valt het tegen?
“Ja en nee. Ja, omdat bedrijven in heel Europa voor het eerst verplicht worden mensenrechten en milieu voldoende te beschermen. En de wet is vrij vergaand: bedrijven moeten uitgebreide stappen nemen, bijvoorbeeld door hun inkooppraktijken aan te passen om ervoor te zorgen dat ook de werknemers van een toeleverancier een leefbaar loon ontvangen. Dat is een mijlpaal.”
“Maar het moet nog beter. Door het lange, moeizame onderhandelingsproces en de grote tegenwerking van de bedrijfslobby, is de wet wel fors afgezwakt. Met name wat betreft het aantal bedrijven: de wet geldt maar voor 0,1 procent van de bedrijven in de EU. In Nederland gaat het om zo’n 457 bedrijven, alleen de allergrootste.”
“Daarnaast is de financiële sector voor een belangrijk deel uitgesloten van de wet. Dat betekent dat bijvoorbeeld veel banken door kunnen gaan met het financieren van menselijk leed, zoals schadelijke mijnbouw of fossiele brandstoffen die ons klimaat om zeep helpen. Terwijl zij nog altijd op geen enkele manier kunnen aantonen dat ze adequaat reageren op mensenrechtenschendingen in bepaalde sectoren, laat recent onderzoek van de Eerlijke Geldwijzer zien.”
Gaan mensen in de toeleveringsketens echt iets merken van deze wet, en wanneer?
“De wet geldt vanaf 2027 voor de allergrootse bedrijven en vanaf 2029 voor alle bedrijven die onder de wet vallen. Het idee is zeker dat boeren en werknemers in de ketens daar iets van gaan merken, bijvoorbeeld door loonsverhogingen en veiligere werkomstandigheden. En dat ze klachten kunnen indienen als dat niet gebeurt.”
“In realiteit zal het waarschijnlijk niet zo perfect verlopen. Bedrijven mogen bijvoorbeeld prioriteiten stellen en de allergrootste risico’s als eerst aanpakken, dus niet alles zal ineens opgelost zijn. Daarbij moeten we samen met lokale belanghebbenden, zoals vakbonden, zorgen dat het oplossen van klachten van benadeelde boeren en werknemers centraal staat, zeker wanneer het niet veilig is om een klacht in te dienen tegen een bedrijf. Veel bedrijven hebben jarenlang verzuimd om daarin te investeren. Er is dus nog veel werk te verrichten, we moeten niet denken dat met één wet alles is opgelost.”
Het idee is zeker dat boeren en werknemers in de ketens hier iets van gaan merken, bijvoorbeeld door loonsverhogingen en veiligere werkomstandigheden.
Welke rol heeft Oxfam Novib gespeeld om deze wet mogelijk te maken?
“Oxfam werkt al jaren samen met allerlei organisaties om deze wet in het leven te roepen. Wereldwijd, maar ook in Nederland via MVO Platform, waar we samen met andere organisaties het belang van wetgeving benadrukken en input geven over wat er in een wet zou moeten staan. Lara Wolters, de Europarlementariër die echt aan deze wet getrokken heeft, heeft ook erkend dat de rol van organisaties als Oxfam essentieel is geweest om de wet op de politieke agenda te krijgen.”
“Daarnaast hebben we veel bedrijven aangesproken om alvast aan de slag te gaan met mensenrechten, bijvoorbeeld via campagnes. De meeste bedrijven hebben nog een enorme slag te slaan, maar een aantal voorlopers heeft al op basis van vrijwillige standaarden stappen gezet. Zo deed Lidl dankzij onze supermarktencampagne Behind the Barcodes al stevige toezeggingen om misstanden in de keten aan te pakken. Of neem de Eerlijke Geldwijzer, waarin we de investeringen van banken, verzekeringen en pensioenfondsen onder de loep nemen. We onderzoeken wat er niet goed gaat, om te benadrukken dat wetgeving heel hard nodig is, maar we zien ook voorlopers die aantonen dat het kan."
Wat zijn de volgende stappen? En hoe zorgen we ervoor dat deze wet ook echt wordt uitgevoerd?
“De komende paar jaar zijn belangrijk in het politieke proces, want de Europese wet moet nog worden vertaald naar nationale wetgeving. Daar moeten organisaties zoals wij, vakbonden en bedrijven bovenop zitten, om te zorgen dat ook in Nederland een goede, degelijke wet komt.”
“Daarnaast zullen bedrijven zich nu al gaan klaarmaken om aan de wetgeving te voldoen als hij straks van kracht wordt. Wij zullen daarop aandringen bij bedrijven en hen aanspreken om extra stappen te zetten. En we houden in de gaten hoe bedrijven deze wet gaan implementeren. De wet is complex, en we willen niet dat het een checklist wordt die bedrijven simpelweg gaan afstrepen zonder op betekenisvolle veranderingen in te zetten."
"Verder werken we samen met vakbonden en organisaties die nauw in contact staan met kleinschalige boeren en arbeiders, die echt zien wat er gebeurt en die kunnen aangeven wat niet goed gaat. En dat kan leiden tot klachten. Als we straks in 2027 bijvoorbeeld zien dat een Nederlands bedrijf zich niet aan de wet houdt en mensenrechten niet respecteert, dan kunnen wij ook een klacht indienen namens rechthebbenden in andere landen. Of zelfs een rechtszaak starten in Nederland."
“Deze wet opent dus nieuwe deuren voor rechtvaardigheid en kan bijdragen aan een gelijk speelveld onder bedrijven. Maar er is nog genoeg werk aan de winkel om te zorgen dat de rechten van alle mensen die onze producten maken worden gerespecteerd.”
