Supermarkten onderzoeken hun impact op mensenrechten – wat moet er beter?

• 1 februari 2024

Foto: Banung Ou\Oxfam

Terwijl supermarkten in 2023 recordomzetten draaiden, zagen de mensen die onze boodschappen produceren daar bar weinig van terug. Dat moet anders. Al jaren volgen wij supermarkten en hun mensenrechtenbeleid met als doel: uitbuitingsvrije boodschappen. Onder druk van onze campagne beloofden supermarkten onder meer om te onderzoeken op welke manier hun bedrijfsvoering en die van hun toeleveranciers negatieve gevolgen heeft voor de mensen die ons voedsel produceren. Maar komen ze die belofte ook na?

Mede dankzij prijsstijgingen en megaverkopen rondom de feestdagen, draaiden supermarkten in 2023 nieuwe recordomzetten van meer dan 50 miljard euro. Maar terwijl supermarktshoppers hun karretjes vulden met feestelijk eten, hebben de meesten van ons geen idee welk menselijk leed er schuilgaat achter deze producten. De sombere realiteit is dat het nog steeds bijna onmogelijk is om als consument voedsel te vermijden dat onder oneerlijke en uitbuitende omstandigheden is geproduceerd.

Eén supermarkt alleen al verkoopt duizenden verschillende producten via complexe toeleveringsketens over de hele wereld. Veel van deze ketens kennen hoge risico’s op schendingen van mensenrechten. Maar ook supermarkten zelf hebben te weinig zicht op de impact van hun bedrijfsvoering op de mensen die ons voedsel produceren. Laat staan dat ze goed op weg zijn om deze misstanden uit te bannen.

Om de toenemende ongelijkheid in ons voedselsysteem aan te pakken, lanceerde Oxfam in 2018 de wereldwijde Behind the Barcodes campagne. Deze campagne richtte haar pijlen op supermarkten om hun beleid én praktijken op het gebied van mensenrechten te verbeteren. Onder publieke beloofden ook Nederlandse supermarkten om verantwoordelijkheid te nemen.

Onderzoeken naar de impact van supermarkten op mensenrechten

Een van hun toezeggingen was het beoordelen van de impact op mensenrechten in toeleveringsketens met hoge risico’s op schendingen. Een zogenaamd ‘mensenrechten-impactonderzoek’ analyseert op welke wijze bedrijfsvoering van de supermarkt zelf en haar toeleveranciers negatieve gevolgen heeft op arbeiders, kleinschalige boeren en gemeenschappen. Het doel? Begrijpen, vanuit het perspectief van de mensen om wie het gaat, welke misstanden in een keten spelen en effectieve acties opstellen om dit aan te pakken.

Wij beoordeelden voor ons nieuwe onderzoek of deze impactonderzoeken van supermarkten op de juiste manier worden uitgevoerd. Daarbij spraken wij met arbeiders, vakbonden, maatschappelijke organisaties en supermarkten om te begrijpen of deze onderzoeken ook echt daadwerkelijk tot positieve verandering leiden.

Een goed begin maar een lange weg te gaan

De vijf grootste supermarkten in Nederland – Albert Heijn, Jumbo, Lidl, Aldi en Plus – beloofden allemaal om de impact op mensenrechten te onderzoeken. Zij deden dit samen in de tomatensector in Italië en voerden ook eigen onderzoeken uit in hun ketens, zoals boontjes uit Marokko (Albert Heijn), bananen uit Colombia (Lidl) en citrusvruchten uit Spanje (Aldi) en Egypte (Jumbo). Mooie stappen die laten zien dat deze onderzoeken een belangrijk instrument zijn om mensenrechtenschendingen in voedselproductie te begrijpen en vooral aan te pakken.

Wat moet er beter?

Toch gaat er ook nog een hoop mis bij deze onderzoeken. Zo zien we dat veel supermarkten:

• Geen prioriteit geven aan toeleveringsketens met de hoogste risico’s op mensenrechtenschendingen;
• Te weinig expertise hebben in de teams die de onderzoeken aansturen en uitvoeren;
• Belanghebbenden onvoldoende betrekken, bijvoorbeeld door ze alleen te interviewen om informatie te verzamelen maar niet om actieplannen op te stellen;
• Kwetsbare groepen over het hoofd zien, zoals vrouwen en ongedocumenteerde arbeidsmigranten;
• Niet of nauwelijks rekening houden met genderspecifieke impacts op vrouwen en meisjes;
• Niet ingaan op de dieperliggende oorzaken van misstanden, waaronder de inkooppraktijken van supermarkten zelf.

Dit zijn cruciale verbeterpunten om impactonderzoeken effectief en betekenisvol te maken. Het is niet genoeg om alleen te weten welke mensenrechtenrisico’s in een keten bestaan: de crux zit in het begrijpen hoe supermarkten en hun toeleveranciers hier zelf impact op hebben. Denk aan de lage prijzen die supermarkten betalen voor producten waardoor kleinschalige boeren niet rond kunnen komen, of harde onderhandelingen rondom leveringstijden, waardoor arbeiders regelmatig (onbetaalde) overuren moeten werken voor lage lonen. Alleen door de impact van de eigen bedrijfsvoering te begrijpen, kunnen supermarkten effectieve plannen van aanpak formuleren.

En dan nu actie?

Maar die plannen van aanpak vormen juist het grootste pijnpunt. Het doel van een mensenrechtenonderzoek is om de gevonden problemen ook aan te pakken. Maar daar stokt het vaak. Veel supermarkten zijn weinig transparant over hun plan van aanpak. Ook betrekken ze in deze fase de mensen wiens rechten worden geschonden nauwelijks en komen ze met acties die door hen niet als effectief worden gezien. Dit komt mede doordat supermarkten nog weinig bereid zijn om hun eigen inkooppraktijken aan te pakken en verandering vooral inzetten via andere wegen. Terwijl supermarkten juist invloed hebben op de inkoop. Een uitgelezen kans, zou je denken, voor échte verandering.

Van vrijwillige naar verplichte verantwoordelijkheid

Ons nieuwe rapport gaat uitgebreid in op de stappen die grote supermarktketens zetten op het gebied van mensenrechtenschendingen. Het is niet allemaal kommer en kwel: dat vrijwel alle grote supermarkten hun ketens onderzoeken is een goed teken en sommige supermarkten zijn goed op weg om deze onderzoeken echt grondig uit te voeren. In ons rapport delen we uitgebreide aanbevelingen voor supermarkten om hun aanpak te verbeteren, zodat de mensen die ons voedsel produceren straks tastbare verbeteringen zien met respect voor hun rechten.

Dit kunnen we niet alleen aan de supermarkten zelf overlaten. Ervaring laat zien dat bedrijven op vrijwillige basis te weinig échte actie nemen om verantwoordelijkheid te nemen. Daarom moeten overheden ervoor zorgen dat internationaal maatschappelijk verantwoord ondernemen (IMVO) geen keuze is, maar een verplichting. In Europa wordt hard gewerkt aan zo’n IMVO-wet. Wij roepen de Nederlandse overheid op om voor dit voorstel te stemmen en ook hier zo snel mogelijk sterke wetgeving in te voeren. Hoog tijd om te eisen dat alle boodschappen die wij dagelijks in ons mandje leggen vrij zijn van uitbuiting.